تولید و فراوری

یکی از مشکلات بزرگی که طب جدید با وجود امتیاز های ظاهری آن نسبت به طب سنتی با خود به ارمغان آورده ، مصرف روز افزون داروهای شیمیای است که متاسفانه روزبروز شکل حادتری به خود می گیرد .در رابطه با پیامدهای این مسئله می توان به دو مورد بسیار مهم اشاره کرد : نخست اینکه بتریج پدیده ای به نام خود ایمنی شکل گرفته است که براثر مصرف مداوم ، بیرویه و گاهی بدمن توجه به طریقه مصرف خاص مصرف بعضی از داروها ، میکروب ها و ویروس ها ایجاد می شود و از این طریق تاثیر این داروها را ضعیف یا حتی خنثی می سازد و در نتیجه باعث افزایش مصرف و روی آوردن به انواع قوی تری از آن ها می شود.

ثانیا اگر چه استفاده از داروهای شیمیایی در رابطه با بیماری های خاصی که مورد نظر است مفبد واقع می شود ، ولی مصرف طولانی و در برخی موارد حتی مقطعی آن ها عوارض خاصی از خود بجای می گذارند که عوارض جانبی نامیده میشوند و بعضا می تواند از خود مریضی نیز خطرناک تر باشد .

البته این نکته را نیز نباید نادیده گرفت که داروهای شیمیایی عمدتا با تقلید از فرمول داروهای گیاهی اما بصورت مصنوعی در آزمایشگاه های داروسازی تهیه می شوند ، ولی اخیرا مشخص شده است در صورتی که برخی از انواع موجود در گیاهان که در آزمایشگاه ها بطور خالص تهیه می شوند ، همراه با سایر ترکیبات موجود در گیاه به مصرف برسند، عوارض جانبی آن ها از میان رفته و تنها اثرات مفید ان در شخص آشکار می شود . به هر حال همانگونه که بسیاری از متخصصان این رشته نیز معترفند ، بایستی اساسا بیماران را بسوی مصرف گیاهان دارویی که امتیازهای متعددی نسبت به داروهای شیمیایی سوق داد . ناگفته نماند که بسیاری از کشورهای آسیایی و اروپایی خصوصا کشورهایی که زمینه این علم در آن ها از سابقه بیشتری برخوردار است بالاخص کشور چین تحقیقات وسیع و دامنه داری را در این راستا شروع کرده و انواع متنوعی از این داروها را به بازار عرضه نموده اند که اثرات مثبت آن ها مورد تایید همگان قرار گرفته است .کتاب حاضر نیز بر اساس یکی از همین بررسی ها تنظیم شده است . این کتاب ضمن ارائه اطلاعات کلی از تاریخچه و کنکاش در ابعاد گوناگون این علم ، به معرفی تعدادی از متداولترین گیاهان دارویی و تشریح مواد موثره موجود در آن ها ، بررسی و برشمردن اندام های مفید گیاهان و طرز تهیه و مصرف آن ها نیز پرداخته است .
لازم به ذکر است از آنجا که این تحقیقات در اروپا انجام گرفته ممکن است پاره ای از انواع گیاهان مطرح شده از نظر خوانندگان ایرانی ناشناخته باشد . در این صورت بدیهی است که می توان از این طریق به وجود آن ها پی برد و احتمالا گیاهان مشابه را در کشور شناسایی کرد تا بتوان از اطلاعات داده شده در مورد آن ها تا حدودی سود برد . در خاتمه مایلم از کلیه صاحبنظرانی که مرا در ترجمه و انتشار این کتاب بتواند کمکی هرچند ناچیز به شناخت و پیشرفت این علم در کشور عزیزمان بنماید.
پیشگفتار

طی سالیان متمتدی داروهای طبیعی ، خصوصا گیاهان دارویی اساس و حتی در برخی موارد تنها طریق درمان محسوب میشد و در عین حال مواد اولیه موجود در آن ها در صنعت داروسازی مورد استفاده قرار می گرفت .
در اوایل قرن حاضر پیشرفت علم شیمی و کشف سیستم های پیچیده سنتزارگانیک منجر به توسعه صنعت داروسازی و جایگزینی شیمی درمانی شد . بدین طریق پزشکی مدرن توانست بسیاری از بیماری های غیرقابل علاج و غالبا مرگ آور را درمان کند .این مسئله خصوصا در رابطه با بیماری های عفونی که بوسیله سولفامید ها ، آنتی بیوتیک ها و دیگر ترکیبات شیمیایی وداوا شده اند بیشتر صدق می کند . ایمونوتراپی (تحریک و تشدید سیستم دفاعی بدن ) نیز نقش بزرگی را در از بین بردن بسیاری از بیماری های عفونی بازی می کند.
با وجود این ، گیاهان دارویی و داروهایی که از آنها تهیه میشود هرگز بطور کامل کنار گذاشته نشدند . مواد اولیه و موثری که در گیاهان بطور ذخیره موجود است ، پیوسته بعنوان موادی غیر قابل جایگزینی مورد استفاده بوده و خواهد بود.
ایضا ، طب مردمی و عطاری ها نیز هیچ وقت استفاده از این مواد را متوقف ننموده و طب سنتی را به شکلی که از پدران و اجداد دور خود به ارث برده اند همواره پاس داشته اند.
با گذشت زمان بر تعداد گیاهان دارویی شناخته شده افزوده شده و زمینه های کاربرد آنها نیز گسترده تر شد . کشف گیاهان جدید از بین نمونه های آورده شده از سرزمین های دور ، دستیابی به کاربردهای نوین بعنوان داروهای کمکی در درمان های شیمیایی یا آنتی بیوتیکی ، پی بردن به ارزش بهداشتی گیاهان و بالاخره کشف مواد جدیدی نظیر ویتامین ها ، هورمون ها ، مواد ضد میکروبی ، ضد ویروسی ، ضد توموری در میان گیاهان شناخته شده اند ، بار دیگر در پیشرفت طب گیاهی کمک شایانی کرده اند.
بالاخره در دوره جدید صنایع داروسازی ،پزشکان و گروه های تحقیقاتی بسیاری از کشورها مجددا توجه خود را به منابع طبیعی و گیاهان دارویی معطوف داشتند بطوری که امروزه ما شاهد مزارع وسیع آزمایشی و تولیدی هستیم .کشف گیاهان دارویی در حال حاضر به عنوان شاخه مهمی از کشاورزی مطرح است که برای استخراج و تولید مواد اولیه ای که در ساخت داروهای موجود بکار می روند ، صورت می گیرد .
به این ترتیب ملاحظه می شود که در هیچ زمانی توجه به گیاهان دارویی و اثرات کاربرد و طریقه استفاده از آن ها کاملا قطع نشده است . در حال حاضر نیز بیماران در تلاش برای دست یابی به آگاهی های بیشتر از موارد استفاده مواد موثر موجود در آن ها کاربردشان در درمان بیماری های مختلف هستند. در عین حال نباید این نکته را از نظر دور داشت که دارو های طبیعی همیشه و برای درمان هرنوع بیماری مناسب نیستند و تنها پزشک می تواند نوع  درمان  و برنامه آن را تنظیم کند. و در طول دوره درمان نیز لازم است بیمار تحت نظر و مراقبت پزشک باشد.
به علت اینکه مواد موثره موجود در داروهای گیاهی به دلیل همراه بودن آن ها با مواد دیگر پیوسته از یک حالت تعادل بیولوژیک برخوردار میباشد . لذا در بدن انباشته نشده و اثرات جانبی به بار نمی آورد و از این رو امتیاز و برتری قابل ملاحظه ای نسبت به داروهای شیمیایی دارند . در این رابطه تنها مورد استثنا ، گیاهان سمی هستند که هرگز نبایستی  بدون تجویز دقیق پزشک مصرف شوند.
کاربرد گیاهان و استفاده از آن ها در داروسازی و جایگزین کردن داروهای وارداتی با آن ها در اروپا روزبروز افزایش یافته و نتیجه گرفته شده پیوسته مثبت بوده است .
در این کتاب ،۲۵۶ نوع گیاه دارویی که بسیاری از آن ها دارای مواد موثره با ارزشی بوده و در صنعت داروسازی مورد استفاده می باشند تشریح شده است . لازم به ذکر است که دسته ای از گیاهان دارویی که در حال حاضر از سوی صنایع داروسازی نادیده گرفته میشوند ، بدون ارزش و فایده نیوده و تجربیات و دستور مصرف هایی که پزشکان سنتی و عطاری ها می دهند نیز برپایه همین آگاهی استوار است.
پزشکان ، داروسازان و عامه مردم پیوسته در حال کشف اثرات سودمند گیاهان و مواد موثر موجود در آن ها هستند که بتوانند با استفاده از بزرگترین گنجینه سلامتی یعنی طبیعت بیماران را شفا دهند.
مروری بر تاریخچه این علم
مصر:سرزمین اهرام
شناخت امروز ما از مواد و تجربیات دارویی مورد استفاده مصریان قدیم ، از روی پاپیروس های مقدسی است که از آنان به جای مانده است . با ارزشترین آن ها ، پاپیروس اسمیت است که تاریخ ان به نیمه اول قرن هفدهم قبل از میلاد می رسد و به ان پاپیروس جراحی نیز گفته می شود . این متن کپی شده از یک کتاب قدیمی تر است که قدمت آن به ۲۷۰۰-۲۹۸۰ سال قبل از میلاد مسیح می رسد و به آن پاپیروس جراحی ادوین اسمیت می گویند. دو متن دیگر نیز که تقریبا به متن اولی نزدیک هستند عبارتند از پاپیروس علوم جنسی از کاهون و گوروب و پاپیروس ابر . از دیگر نوشته ها یا قطعاتی که امروزه موجود است مجموعه نسخه هایی است که شاگردان مدارس طب آن ها را کپی می کردند.
برخی از نسخه های مصری تا حدود زیادی دارای فرمول های بسیار موثری هستند که در ان ها درج شده اند. این دستورات شامل حدود ۴۰۰ ماده اولیه می شوند که میبایست در فارماکوپه مصر قدیم موجود باشد . گروه اول از مواد حیوانی از قبیل خون ، گوشت ، شاخ ، شیر ، تخم مرغ ، عسل و خصوصا ادرار و فضولات تشکیل شده و گروه دوم از مواد گیاهی نظیر آکاسیا ، درخت هلو ، سدر ، نخل ، درخت انجیر ، درخت انار ، نخل هیفاناکوریاس ، درخت زیتون ، درخت خرنوب ، استراکر ، مو و چنار فرنگی تشکیل یافته است. از میان گیاهان غیر درختی مورد استفاده نیز می توان از انیسون ، باقلا ، سیر ، گندم ، جو ، زیره ، رازیانه ، گشنیز ، کاهو ، لوتوس( نوعی علوفه) ، خشخاش زنگ جو ، خیار ، نی ، کرچک ، نیشکر ، مو و هندوانه نام برد . ضمنا آن ها تقریبا از همه قسمت های گیاه از قبیل برگ ، گل ، ریشه ، میوه ، صمغ ، چوب ، عصاره ، روغن ، تراشه کاه و حتی خاکستر و دود آن استفاده می کردند. و آخرین گروه، مواد معدنی هستند که در اینجا از مرمر سفید ، آنتیموان ، آجر، سنگ لاجورد ، شوره ، خاک رس ، نمک دریا ، و سرب می توان نام برد .

داروها را معمولا به اشکال مختلف مانند پودر ، قرص ، شیاف ، دلمه ، شیرینی یا کلوچه ، و برای مصرف خارجی به شکل مرهم ، خمیر ، یا پوره تهیه می کردند . ذیلا چند نمومه از این دستورات را بازگو می کنیم :
نسخه ضد اسکاریس : ۷۵ گرم ریشه انار را در ۱۵۰ گرم آب به مدت یک شب خیسانده و روز بعد میل نمایید.
نسخه برای پوست : عسل ، شوره قرمز و نمک دریا را به مقدار مساوی گرفته و مخلوط می کنند تا خمیر یکسانی بدست آید و سپس روی گوست می مالند.
 برای درمان حبس البول : گندم ، خرما ، خرنوب پخته و آب را به نسبت های ۱ ،۲،۲،۶ گرفته و بعد از آنکه خوب مخلوط و له کردند با فشار از الک گذرانده و آب حاصل را به مدت چهار روز مصرف می نمایند این دستورات اگرچه ممکن است امروزه شکل دیگری به خود گرفته باشد ، اما تاثیر آن همچنان باقی است .
مجموعه دستور العمل های درمانی بین النهرین
طب بابل بوسیله صفحات کوچکی که نام دارو ها را به خط میخی روی آن ها نگاشته اند بدست ما رسیده و قدیمی ترین آن ها متعلق به دوران سومری هاست . عناصری که مردمان ساکن بین دو رود دجله و فرات بکار می گرفته اند اساسا ریشه گیاهی داشته است .
یکی از پادشاهان بابل به نام ماردوکاپالیدین دوم (۷۱۰-۷۷۲ قبل از میلاد مسیح ) باغی درست کرده بود که در آن ۶۴ نوع گیاه دارویی کشت می شده است و در میان آن ها درخت سیب و انار ، خیار ،کدو ، سیر ، پیاز ،رازیانه ، زعفران ، آویشن ، خردل ، زیره سیاه ، شوید ، گشنیز ، خرقه انواع گل سرخ ، خرزهره ، شیرین بیان ، سرو کوهی ، شمشاد ، نی ، بوته ، آنقوزه و صبر نیز وجود داشته است . و از میان مخدرهایی که موثر بوده اند می توان از هلبور ، بنگ ، مهر گیاه ، شاه دانه و خشخاش نام برد .
دستورات بابلی ها بر خلاف مصریان وزن و اندازه این داروها را مشخص نکرده است و به نظر می رسد که ضوابط ناگفته ای در مورد مقدار مصرف آن ها در میان پزشکان وجود داشته است . اما گاهی اوقات چند نمونه از مشاهدات نادر آن ها نیز دیده شده است . مانند این مورد که یک جوشانده برای صفراست و در آن مقدار مصرف نیز ذکر گردیده است : ۱۰ سیکل باریجه ، خردل واثنان .
زمان تهیه دارو ، وقت مصرف آن از عواملی بوده که بسیار به ان اهمیت داده می شده است . بهترین مکوقع شب و سحر قبل از طلوع آفتاب بوده است . بنابراین جوشانده ها و خیسانده ها معمولا در شب تهیه شده و بیمار آن را پس از یک شب استراحت ، صبح ناشتا پس از بیدار شدن می نوشیده است .  داروها معمولا همراه با عسل ، روغن ، اب یا شراب و حتی با شیر مصرف می شده اند . چون در اکثر موارد طعم و مزه آن ها مطبوع نبوده ، بیمار میبایست آن را بدون آنکه بچشد می بلعید .
بر اساس نظریه آر . سی . توپسون ، دستورالعمل ها ی بین النهرینی شامل حدود ۱۲۰ نوع ماده معدنی ، ۲۵۰ نوع گیاه و ۱۸۰ نوع داروی حیوانی بوده که برخی از آن ها هنوز شناخته نشده اند . تعداد قابل توجهی از این تولیدات در مصر شناخته شده بودند که پس از آن مردم قدیم و اعراب آن ها را فراگرفتند.
کشت و برداشت گیاهان دارویی
جمع اوری در طبیعت
جمع آوری گیاهان دارویی در رویشگاه طبیعی آن ها جهت بدست آوردن مواد اولیه به نظر کار آسانی می آید. اما در واقع این کار نیاز به شناخت و تجربه دارد . اگر شخصی که می خواهد این نوع گیاهان را جمع آوری کند تجربه ای در این کار نداشته باشد ، خیلی آسان دو نوع گیاه شبیه به یکدیگر را با  هم اشتباه نموده و نوعی را که اصولا ربطی به گیاهان دارویی ندارد به خانه می آورد که می تواند مضر و یا حتی سمی باشد.
بنابراین نه تنها شناسایی دقیق گیاهی که در جستجوی آن هستیم لازم است ، بلکه آشنایی با محل رویش ، نیازها و شرایط اکوژیک آن نیز از ضروریات بشمار می رود. برخی از گیاهان در محل های بسیار خاصی می رویند و به بعضی دیگر از گیاهان متکی هستند و یا در خاک بخصوصی رشد می کنند . در این میان گیاهانی وجود دارند که در اطراف روستاها ، مناطق جنگلی ، ساحلی ، باتلاقی ، کوهستانی ، خشکی پسند، سایه پسند ف گیاهان هرز ، مزارع ، جلگه ای ، باغ ها و یا حتی گیاهانی که در مناطق مخروبه رشد می کنند.
از سوی دیگر همه ی گیاهان ترجیح می دهند که همراه و در میان دیگر گیاهانی که دارای نیازهای مشابه هستند برویند.ضمنا برخی از گیاهان نیز کمیاب بوده و باید تحت حفاظت قرار بگیرند.
حضور و وجود یک گیاه در طبیعت بستگی به شرایط و عوامل خاصی از نقطه نظر درجه حرارت ، میزان نزولات ، نور و روشنایی ، آب و مواد غذایی ، ارتفاع از سطح دریا و غیره دارد . دخالت انسان در طبیعت از قبیل کودپاشی ، زراعت ، برداشت علوفه ، مصرف سموم علف کش یا حشره کش های مختلف از عواملی هستند که رشد این قبیل گیاهان را محدود می کند . حتی گاهی بر اسر این دخالت ها برخی از گیاهان بصورت جبران ناپذیری در موطن خود از بین می روند. بنابراین برداشت و چیدن گیاهان دارویی در طبیعت نیازمند به داشتن اطلاعات کافی برای شناختن گیاهان ،رویشگاه و نیز بیولوژی آن ها که مشخص کننده بهترین وقت برداشت آن ها می باشد.
به غیر از گیاهان سالم نباید گیاه دیگری را چید . گیاه نبایستی هیچگونه خرابی یا بریدگی داشته باشد. و باید بخوبی رشد نموده و در آغاز فصل خشک شدن ، چیده شود. جمع آوری باید گونه به گونه انجام بگیرد و هر گونه در سبد یا ظرف های کاغذی جداگانه جمع آوری شود. سپس آن ها را عمل آورده و هرچه زود تر قبل از پلاسیده شدن خشک شوند.
کشت گیاهان دارویی
نیاز صنعت داروسازی برای بدست آوردن مواد موثره گیاهان به حدی زیاد است که امکان بدست آوردن آن از طبیعت غیر ممکن است . بنابراین بسیاری از این گیاهان بایستی در مزارع بزرگ کشت شوند.
در اینجا یک رشته عوامل اساسی نیز باید برای اینکه گیاه کیفیت و میزان مواد موثره خود را حفظ نماید در نظر گرفته شوند .
در این قسمت از چند عامل اساسی نام می بریم : اول انتخاب بهترین گونه و حتی بهترین واریته آن ،بکار بردن دقت کافی در انتخاب بذر ف قلمه و غیره ، مطالعه و انتخاب ماشین آلات لازم برای کشت و برداشت مطابق آنچه که در کشاورزی صورت می گیرد و طرز صحیح خشک کردن آن ها ، در هنگام کشت یک گیاه دارویی باید نیاز های طبیعی هرگونه را در نظر داشت که ذیلا بطور اجمال به پاره ای از آن ها اشاره می شود .
خاک ، آب و هوا: باید طبیعت ، زمین و آب و هوای مورد نیاز هر گیاه ، مقدار حرارت ، نور و آب مورد نیاز آن در نظر گرفته شود .
کشت قبلی ، حاصلخیزی : تناوب مناسب کشت بر اساس تکنیک های کشاورزی و همچنین مقدار صحیح مواد غذایی (ازت،فسفر،پتاس،کلسیم) و میکروالمان و اولیگوالمان مورد نیاز از قبیل (روی، مس ف بر و غیره)
آماده نمودن زمین و بذر پاشی : آماده نمودن بستر کشت قبل از بذر پاشی از قبیل :شخم، دانه کشی ،کود پاشی ،کرت بندی و بذر پاشی با فواصل مناسب و آبیاری
مراقبت های زمان داشت: وجین علف های هرز بطور مداوم ، افزودن کودهای حیوانی یا شیمیایی ، جابجا نمودن احتمالی گیاهان آسیب دیده و ناقص
برداشت: مشخص کردن زمان بهینه ، مراحل جمع آوری ، خشک کردن سریع و تهیه دارو
طرز تکثیر گیاهان دارویی
گیاهان دارویی از طریق جنسی یا غیر جنسی تکثیر می شوند . در رابطه با کاشت این گیاهان کشت آن ها به مقدار زیاد اقتصادی ترین روش است . در این رابطه باید بذر های مناسب از انواع انتخاب شده ۰بخاطر بازده بالا و میانگین بالای مواد موثره آن ها) کشت شوند. بذرها باید بطور خطی کاشته شده و گاهی میان چین شده و در فوافل بیشتری دوباره کاشته شوند . تمام کشت باید بر اساس اصول کلی کشاورزی و جین ، آبیاری و کود داده شوند. گیاهان اغلب از طریق غیر جنسی یعنی قلمه ریزوم و پاجوش ( مانند نعناع ، توت فرنگی )تکثیر می شوند. گیاهانی مانند مرغ و سوسن بری از طریق تقسیم ریشه ، قلمه و پاجوش تکثیر می شوند. و بالاخره گیاهانی نظیر ختمی ، زنجبیل ، شامی توسط جوانه های نابجای ریشه و سیر به کمک پیاز تکثیر می گردد.
در مبارزه با گیاهان هرزه ، بیماری ها و انگل هل بایستی تا حداکثر امکان از استفاده از مواد شیمیایی خودداری نمود ، چرا که باقی مانده این مواد می تواند برای بدن مضر باشد .
روش های برداشت ، آماده سازی ،خشک کردن و نگهداری گیاهان دارویی
چیدن (بریدن یا شکستن ) قسمتی از گیاه که بهتر است به کمک چاقوی تیز یا اگر آن قست چوبی است توسط قیچی باغبانی انجام شود ، در قسمت جدا شده باعث یکسرس تبدیلات بیولوژیک شده و یاخته های گیاهی شروع به ضعیف شدن می کنند . جدا شدن قسمت هوایی از زیشه قبل از هرچیز قطع جریان مواد غذایی و تعرق را باعث شده و آبی که مواد غذایی در آن محلول است ، به سمت بالا می رود ، متوقف شود. در صورتی که گیاه فورا به صورت ورقه های نازک در معرض هوا پهن نگردد ، خطر گرم شدن آن می رود . زیرا آنزیم هایی که در گیاه وجود دارند ، و قبلا تشکیل مواد محرکه را می داده اند ، شروع به تجزیه شدن می کنند . فعل و انفعالات تخریبی در گیاه جانشین اعمال اصلی سنتز آلی شده و مواد تولید شده از نقطه نظر شیمیایی دچار تغییراتی می شوند . این تبدیلات بوسیله عواملی مانند بو ( در پیاز ، سیر ، سنبلالطیب ) تظاهر می کنند . از سوی دیگر طریقه غلط خشک کردن گیاه به مقدارمواد تخریب شده را که ارزش درمانی ندارند بالا برده و در نتتیجه گیاه کیفیت خود را از دست می دهد . مواد اولیه موجود در یاهان بایستی به تناسب طبیعت خاص گیاه مورد نظر و کاربرد درمانی آن ها با انجام یک رشته اعمال شیمیایی یا مکانکی عمل آورده شوند. روش های آماده نمودن گیاه پس از جمع آوری و در هنگام آماده ردن آن ، با دستوراتی دقیق مشخص شده اند. دستوراتی که بر اثر تجربیات طولانی و اندازه گیری های بسیار مقدار مواد موثره گیاهان بدست آمده اند . این دستورات شامل طرز برداشت یا جمع آوری ، خشک کردن ، پوست کندن ، خرد کردن ، حذف برخی از قسمت ها ، آسیاب کردن ،الک کردن ، کوبیدن ، بو دادن (روی آتش گذاشتن ) و حتی طرز تخمیر گیاهان می گردد. هر کدام از این اعمال برای حفظ و ثابت نگه داشتن مواد موثره موجود در نوعی گیاه است.
خشک کردن گیاهان دارویی مانند دیگر گیاهان مفید (از قبیل ادویه جات و گیاهانی که مصارف صنعتی دارند )باید بوسیله خود تولید کننده یا جمع کننده آن ها انجام شود. زمان جمع آوری گیاه در طبیعت یا در مزرعه در ارتباط با وجود حداکثر ماده موثره موجود در گیاه در طول رشد آن انتخاب می شود . معمولا گیاه جمع آوری شده باید هرچه سزیع تر در معرض خشک شدن قرار گیرد تا از آسیب دیدگی در هنگام پؤمردگی جلوگیری شود . در اکثر موارد ، از روش خشک کردن گیاه زیر نور مستقیم خورشید استفاده نمی شود . چرا که نور خورشید باعث از بین رفتن مواد اولیه گردیده و گیاه بسرعت زرد و قهوه ای می شود . گیاهانی که برای اسانس گیری جمع آوری می شوند ، با عمل خشک کردن زیر نور خورشید ، یک سوم وگل گندم و نعناع  یک پنجم مواد اولیه خود را از دست می دهند .در برخی از موارد استثنائا قرار دادن گیاه برای مدت کوتاهی در نور آفتاب قل از اینکه گیاه در یک محل سر پوشیده که دارای جریان هوا بوده و یک هواکش نیز داشته باشد ، توصیه می گردد.
خشک کردن یک گیاه به معنی گرفتن تدریجی رطوبت گیاه است . اغلب قبل از خشک کردن برای از بین بردن گرد و خاک و آشغال ها و خاک چسبیده به آن لازم است گیاه برای مدت کوتاهی در جریان آب شستشو شود.
اگر خشک کردن برگ ها کار نسبتا آسانی است ، در مورد ساقه ها و سرشاخه ها وضع بصورت دیگری است . عمل خشک کردن باید اینقدر ادامه یابد تا بتوان گیاه را کوبیده و پودر نمود و قسمت های سخت نیز بایستی در صورت خم شدن به آسانی بشکند . اگر گیاه بیش از حد خشک شود ضمن جذب گرد و غبار مقداری از مواد فعاله موجود در آن نیز از بین می رود و برعکس اگر به مقدار کافی خشک نشود و کمی مرطوب باقی بماند ، در مدت نگهداری گندیده و خراب می شود. در تابستان در یک محل سرپوشیده معمولا گل ها در مدت ۳ تا ۸ روز و برگ ها در مدت ۴ تا ۶ روز خشک می شوند. اما در پاییز و بهار باید وقت بیشتری برای آن صرف شود. برخی از گیاهان دارویی که بخاطر استفاده از میوه شان کشت می شوند (نظیر :انیسون ، زیره ، رازیانه ) یا برای سرشاخه هایشان ( مانند: مرزنجوش و آویشن )را می توان ابتدا برای مدتی به حال خود رها نمود . به شرطی که زیر باران یا نور آفتاب قرار نداشته باشند.
در کارخانه های صنعتی از خشک کن هایی استفاده می شود که دارای حرارت سنج و رطوبت سنج قابل تنظیم بوده و سیستم جریان هوا داشته باشد. برای خشکانیدن گیاه ، قرار دادن آن روی منبع حرارت مناسب نیست و بهتر است که از یک خشک کن برقی با قطع و وصل خودکار استفاده شود.
با وجود این بهترین نتیجه را گرمای طبیعی بدست می دهد . در زمستان باید گیاهان را در اتاقی گرم و در تابستان در یک انباری در سایه و در محلی که هوا جریان داشته باشد بگذارید. قسمت های گیاه را بصورت قشری نازک روی یک سبد چوبی که قبلا میوه یا سبزیجات در آن بوده بگسترانید . چون ته این سبد ها مشبک است امکان جریان هوا در آن هست ، که این خود یک امتیاز بشمار می رود . این سبد ها را ضمنا می توان روی هم نیز قرار داد . اگر می خواهید بیش از مقدار مصرف خانواده گیاه خشک نمایید ، می توان از روش قفسه بندی استفاده کنید ، به شکلی که بتوان برحسب نیاز در مدت خشک کردن این مواد را برگردانده و به قسمت های مختلف آن هوا رساند.
خشک کردن گیاهان روی زمین به هیچ وجه روش مناسبی نیست و زیر آن ها نبایستی روزنامه پهن نمود، بلکه باید از کاغذ سفید بسیار تمیز استفاده کرد .
گیاهان کامل را می توان بصورت بسته یا دسته آویزان نمود به شکلی که گل بطرف پایین و در هوای آزاد مثلا در کنار یک پنجره قرار بگیرد . از این روش برای خشک کردن گیاهان تزئینی برای درست کردن دسته های خشک (گیاهان ، خارها ، گیاهانی با گلهای بادوام و گیاهانی با گلهای غشائی ) نیز استفاده می گردد.
از گل هایی که بایستی رنگ اولیه خود را حفظ نمایدند ،مراقبت های خاصی بعمل می آید . (نظیر بنگ سفید) دانه ها میوه هایی که خشک بوده و آب کمی داشته باشند برای خشک کردنشان اشکال چندانی بوجود نمی آید . هر نوع از گیاهان بایستی جداگانه خشک شوند . تا در شناسایی آ نها اشکالی ایجاد نشود . پس از خشک کردن نیز باید توجه زیادی در رابطه با انبار کردن آن ها نمود . این کار بستگی به نوع مواد موثره موجود در گیاه دارد . همه داروها بایستی بصورت خشک در تاریکی و در ظروف بسته و یا در جعبه های مقوایی یا بسته های اغذی بصورت موقت نگهداری شوند و در صورتی ه مقدار آنها زیاد باشد از کیسه های کتانی که دور از نور و رطوبت قرار داشته باشد استفاده می گردد. به هیچ وجه نبایستی از مواد پلاستیکی در بسته بندی استفاده کرد. در انبارهای بزرگ معمولا گیاهان در کیسه های کاغذی یا کنفی ،در صندمقچه های چوبی که با ورقه های کاغذ سولفوریزه پوشانده شده اند یا در جعبه های فلزی برحسب نوع دارو نگهداری می شوند.
برخی از این دارو ها در برابر رطوبت هوا بسیار حساس هستند و به همین دلیل هم باید منحصرا در ظروف شیشه ای قهوه ای و با درپوش هایی محتوی سنگ سمباده (شیمیدان ها، داروسازها) نگه داری شوند. (هر سال باید این داروها را عوض کرد حتی اگر آنها تماما مورد استفاده قرار نگرفته باشند.) همین روش ها برای نگه داری ادویه جات نیز بکار می روند.در میان گیاهان ظریف می توان مثلا از گل بنگ سفید که بسرعت رطوبت را جذب نموده و به رنگ قهوهای درمیآید یا از ریشه جعفری ، سنبل خطایی ،ختمی ، سرخس و غیره نام برد.
قسمت های دیگری از گیاهان نیز وجود دارند که به نور بسیار حساسند (ریشه ریوند،دانه های گل حضرتی ،غده های رازک). گیاهانی را که دارای اسانسهای روغنی هستند باید به طرز خاصی عمل آورد . قسمت های بیرون از خاک این گیاهان را نه در زمان خشک کردن و نه پس از آن برای این که اسانس آن از بین نرود قطع نمی کنند . این نوع گیاهان را بیش از یک سال نمی توان نگاه داشت . در رابطه با ذخیره آن دسته از گیاهان دارویی که مواد اولیه داروها از آن ها تهیه می شود باید توجه خاصی به آن ها مبذول داشت ( نظیر زنگ گندم ، دیجیتال ، شاه بلوط).
با توجه به ظرافت زیاد آن ها اغلب بایستی وضعیت این گیاهان نکهداری شده به دقت مورد بررسی قرار گرفته تا رطوبت ، کپک و حشرات که باعث از بین رفتن ارزش دارویی آنها می شوند ، گیاه را از بین نبرند. درباره هرگیاه ما توضیحات و توصیه هایی تکنولوژیکی برای حفظ آن ها ارائه داده ایم.
ریشه و ریزوم : ریشه قسمت زیر زمینی گیاه را تشکیل می دهد . ریشه ها در اشکال مختلف از قبیل ریشه ساده یا منشعب ، مخروطی، استوانه ای ، کلافی و غیره دیده می شوند . ریزوم نوعی ساقه خزنده زیر زمینی است که تولید ریشههای نابجا می کند مانند زنبق .ریشه و ریزوم را در دوره خواب گیاه یعنی در هنگامی که بیشترین مقدار مواد موثره در آنها موجود است جمع آوری می کنند . گاهی این کار در بهار نیز انجام می گیرد . بهترین هنگام برای جمع آوری ریشه و ریزوم گیاهان دائمی حدود سال های دوم و سوم و برای یاهان دو ساله پاییز اولین سال است .هنگام جمع آوری گیاهان کمیاب همیشه یک قسمت از ریشه را در خاک رها می کنیم تا شاید دوباره سبز شود . ریشه و ریزوم را قبل از خشکاندن بایتس سریعا و به مدت کوتاهی با آب جاری شست تا گرد وخاک ، قسمت های آسیب دیده و دیگر مواد زائد آن پاک شود . پاک کردن با برس یا وسایل دیگر توصیه نمی شود . بعنوان مثال در مورد سنبل الطیب سلول های سطحی آن سرشار از اسانس روغنی است .
ریشه های نازک با حرارت طبیعی خشک می شوند، اما ریشه های کلفت را بصورت طولی بریده و بعنوان مکمل از خشک کن برای جذب رطوبت و خشکاندن استفاده میشود تا سخت شده و با خم کردن به راحتی شکسته شود . در هنگام انبار نمودن آن ها باید دقت کرد تا حشرات در میان آن ها نباشند.
پوست بعضی از ریشه ها و ریزوم ها را باید کنده و نوعی حالت تخمیری به ان ها داد مانند : زنبق ریوند ، ژنتیان و ختمی .
سرشاخه : منظور قسمت انتهایی ساقه است که داری برگ یا برگ و گل می باشد و باید بوسیله چاقو یا قیچی باغبانی چیده شود . به هیچ وجه نباید اندام های گیاه را با دست چید زیرا این شکستگی همانطوری که قبلا نیز گفته شد سبب آسیب دیدگی میشود . برای این که گیاه بتواند در سال بعد دوباره رشد نماید ، ریشه و یا قسمتی از آن را باید در خاک باقی گذاشت . بطور کلی قسمت های قابل برداشت اندام های جوان و تازه آن ها است . در گیاهانی که بزرگ هستند ، فقط قسمت بالایی شاخه به طول ۲۰ تا ۳۰ سانتی متر مورد استفاده قرار می گیرد .زیرا قسمت های پایین تر غالبا چوبی شده و دارای برگ های زردتری هستند. گیاهانی که روی زمین خوابیده و یا خزنده باشند بایستی به مدت بسیار کوتاهی با آب شسته شوند تا مواد زائد روی آنها از بین برود .
برگ: برگ ها اندام تنفسی گیاهان هستند که روی شاخه بصورت یک شکل می رویند . برگ ها از یک پهنک ،یک (دمبرگ )و احتمالا یک غلاف تشکیل شده اند .
پهنک اشکال مختلفی از قبیل : خطی ،بیضی ،سرنیزه ای ، قلبی، پیکانی و غیره دارد و ممکن است ساده یا مرکب باشد . برگ ها بایستی در زمان آغاز گل دادن گیاه جمع آوری شوند. در این هنگام آن ها سرشار از مواد موثره هستند . برای این که گیاه یکباره عاری از برگ نشده و صدمه نبیند ، نبایستی همه برگ های آن را چید . برگ های جمع آوری شده باید جوان ، شاداب ، سالم و عاری از علائم بیماری یا آفت باشند و باید از تلمبار کردن و مچاله نمودن آن ها در سبد یا ساک بر روی هم خودداری کرد.
برگ گیاهانی از قبیل بارهنگ ،پنیرک ،انگور فرنگی سیاه ،ختمی و توت فرنگی در صورت تلمبار شدن روی هم به آسانی شروع به گرم شدن می کنند و برگ های گل انگشتانه در صورت مچاله شدن گلوکوزید موجود در خود را از دست می دهند. برای این که از این پیشامد ها جلوگیری شود لازم است که گیاهان را بصورت لایه های نازک گسترده و خشک نمایند . د رموردد گیاهان اسانس دار باید از قرار دادن آنها در برابر نور مستقیم خورشید یا حرارت های مصنوعی بالاتر از ۳۵ درجه سانتیگراد اجتناب کرد.
گل: گل ها برگ های شکل یافته ای هستند که روی یک شاخه کوتاه جای گرفته اند، کل ها می توانند بصورت ساده و یا گل آذینی به شکل خوشه ای ، چتری،محوری ،سنبله ای ،انتهایی و غیره باشند. بهترین زمان برای جمع آوری گل ها هوای خشک و هنگام ظهر است که گل ها کاملا باز شده باشند . صبح ها و هوای مرطوب برای این کار مناسب نیستند . گاهی این جمع آوری محدود به قسمت هایی از گل می شود (گلبرگ های پنیرک ،خشخاش) . گل ها با دست و یا با کمک یک شانه ( مانند بابونه )چیده می شوند، آنها بسیار آسیب پذیر هستند. برای حمل و ذخیره نمودن هرگز نباید از وسایل پلاستیکی غیر قابل نفوذ نسبت به هوا استفاده کرد. از نقطه نظر بیوشیمی گل ها نسبت به اثرات محیط اطراف خود حساس و آسیب پذیرند و ضمنا در مرحله خشک کردن باید رنگ اولیه خود را حفظ کنند . هنگاهی که به مدت طولانی انبار شوند قهوه ای شده و عطرآن ها تغییر میکند . که در آن صورت باید آن ها را فورا با مواد تازه تعویض کرد .
از گیاه تا دارو
گیاه تازه و زنده که دارای مواد دارویی است به نام گیاه مادر شناخته می شود . در این حالت او دقیقا یک دارو نیست و بصورت دارو نیز در نخواهد آمد مگر اینکه اعمالی را که برایتان توضیح دادیم خصوصا در رابطه با خشک شدن روی آن انجام شود . امروزه از کارهایی از قبیل خرد کردن ، آسیاب کردن ، الک کردن ، مخلوط کردن گیاهان به صورت مکانیزه در آتلیه کارخانه های داروسازی انجام می شود. و تنها عمل دستی که نیاز بسیاری به تمرین و تجربه نیز دارد ، کندن پوست برخی از قسمت های گیاه است مانند ریشه ریوند ، ختمی و غیره .
گیاهان دارویی خشک شده یا قسمت های مورد استفاده آن ها را داروهای گیاهی می نامند. برحسب قسمتی از گیاه که این داروها از آن ها حاصل می شوند به آن ها نام های لاتین به شرح زیر داده شده است :
سرشاخه :Herba                                قسمت های جوان انتهای ساقه :Sommitates
ساقه (تنها):Caulis      جوانه:Gemma
دانه: Semen    برگ:Folium
تارهای غده ای : Glandulae    چوب:Lignum
اسپور :Sporae    پوست:Cortex
ریشه :Radix    گل:Flos
ریزوم(ساقه زیرزمینی):Rhizoma             کلاله:Stigma
غده:Tuber    میوه:Fructus
پیاز:Bulbus    دانه سبزیجات:Faba
پوست میوه:Pericarpium    سته:Bacca
دمگل:Pedoncule

در کنار این قسمت ها شیره و عصاره (Succus ) ، رزینها (Resinae) ، صمغ رزینها(Gummiresinae) و بلسان (Balsamum) نیز برداشت می شوند.
نام دارو ها نیز برخی مواقع طرز تهیه و یا عمل آوردن آن ها را نیز مشخص می کند:
طبیعی: Naturalis        بریده: Concissa         پوست کنده: Mundata     پودر:Pulvis

گیاهشناسی فارماکولوژی ضمن این که درباره شناسایی گیاهان دارویی و تعیین گونه و جنس آن ها بحث می کند ، رشته خاص دیگری به نام فارماکونوزی دارد که خود داروها را مورد مطالعه قرار داده و این رشته داروها ، وضعیت آن ها و ساختمان میکروسکپی آن ها را که به مقدار زیادی کیفیت داروها را مشخص نموده و هویت آن ها را چه شناخته و یا ناشناخته تعیین می نماید ،تشریح می کند.
 اطلس های میکروسکوپی داروهای مورد مصرف قسمت مهمی از مطالعات داروسازی را تشکیل می دهد. اطلس ها برای شناساندن این تولیدات از نقطه نظر فرمول بیو شیمی آن ها به داروسازان برای تولید مواد موثر ضروری است.
مواد موثره گیاهان دارویی
پس از انجام یک سری تبدیلات تکنولوژیک که یک گیاه دارویی را به یک داروی گیاهی مبدل می سازد ، این گیاه محتوی مواد مختلفی است که اکثر آن ها روی بدن انسان تاثیر می گذارند. رشته ای که در مورد این مواد ،(ساختمان وضعیت آن ها در گیاه ، تغییرات و سیستم تبدیل آن ها که در طول زندگی گیاه ، تهیه داروهای گیاهی و سپس در طول مدت انبار شدن آن ایجاد می شود)مطالعه می نماید، فیتو شیمی (شیمی گیاهی) نامیده می شود شیمی گیاهی در ارتباط تنگاتنگ با فارما کولوژی (مطالعه تاثیرات مواد دارویی بر بدن انسان ،مکانیسم و سرعت تاثیر آن ،جذب و دفع و موارد مصرف آن ها یعنی کاربرد آن علیه بیماری )است. فارماکولوژی نیز به نوبه خود همکاری نزدیکی با پزشکی بالینی دارد .
مواد موثره گیاهان دارویی دو نوع هستند :اول مواد حاصل از متابولیسم اولیه (اساسا ساکارید) یا مواد مورد نیاز و حیاتی ، که در همه گیاهان سبز با عمل فتوسنتز بوجود می آیند. نوع دوم مواد حاصل از متابولیسم ثانویه که در اثر جذب ازت توسط گیاه تولید می شوند. این تولیدات ظاهرا اغلب برای گیاه بدون فایده هستند، ولی برعکس اثرات درمانی آنها قابل توجه است . منظور از این ترکیبات اسانس های روغنی (یا اسانس های طبیعی)،رزینها ، آلکالوئیدها ی مختلف نظیر تریاک است.
معمولا این مواد در حالت طبیعی بطور خالص یافت نمی شوند و به حالت ترکیب با عناصر دیگری که بصورت مکمل اثرات آن ها را تقویت می کنند همراه هستند . با این حال حتی اگر گیاه دارویی فقط یک ماده فعال داشته باشد باز اثر آن روی بدن انسان مفیدتر از همان ماده در حالت بدست آمده از سنتز شیمیایی است.
این خاصیت ، ارجحیت گیاه درمانی یا استفاده از داروهایی را که ریشه گیاهی دارند به ثبوت می رساند. در این جا ماده موثر تنها یک ترکیب شیمیایی نیست. بلکه دارای تعادل فیزیولوژیک است که بدن آن را بهتر تحمل نموده و اثرات جانبی نیز برجای نمی گذارد که دلیل خوبی است بر ارجح بودن طب طبیعی .
در این مورد می توان تریاک را که شیره خشک شده گرز خشخاش است نام برد که در کنار تعداد زیادی از مواد مختلف ، تعداد قابل توجهی از الکالوئیدهای مهم نیز در مورد آن موجود است . هر الکالوئید را که از دیگر عناصر جدا نمائیم ، اثری کاملا متفاوت از مجموع تریاک داشته و آثار خاص مربوط به خود را بر بدن انسان ظاهر می سازد(اثرات فارماکولوژیک). گیاه دیژیتال(گل انگشتانه) نیز به همین صورت است.
در حال حاضر روش های مدرنی وجود دارند که اجازه می دهند عناصر موجود در گیاهان کشف شوند.در مرحله اول مطالعات میکروسکوپی که روی ساختمان آناتومی و شکل ظاهری گیاه (اطلس میکروسکوپی گیاهان دارویی )انجام می شود. سپس روش های فیزیکی از قبیل میکروسوبلیماسیون که شامل گرم کردن مقادیر کم از دارو و جمع آوری بخارهای متصاعد شده روی شیشه های مخصوص است که بعدا بوسیله تجزیه شیمیایی به جداسازی عناصر اقدام می شود.برخی از مواد نیز از طریق نور فلورسنتی که از خود تحت تابش یک لامپ جیوه ای منتشر می کنند مورد شناسایی قرار می گیرند.
 وبالاخره از طریق تکنیک های کمی و کیفی شیمیایی وجود برخی عناصر در گیاه بررسی می شود. این روش ها در مقالات تخصصی که پاسخگوی معیارهای موجود در سطح ملی و انتظاراتی که از کیفیت گیاهان طبی می رود،مطح می شود.
از نظر علم شیمی ، نوع و جنس دارو بوسیله مقدار مواد موجود در گروه های اصلی نظیر:الکالوئید ها،لگوزید ها،ساپونین ها ،عوامل تلخ ،تانن ها، مواد معطر ،اسانس های روغنی و ترپن ها ، روغن های چرب ،گلوکوکنین ،موسیلاژهای گیاهی ، هورمون ها و مواد ضدعفونی کننده گیاهی که از مهمترین مواد هستند بررسی می شوند .
الکالوئید ها
الکالوئید ها ترکیبات پیچیده ازت دار هستند . و نوع بازی آن ها معمولا دارای اثرات قوی فیزیولوژیک می باشند. ضمنا آن ها اکثرا سموم گیاهی بسیار موثر و دارای اثرات خاصی نیز هستند.
در طب غالبا از نوع خالص آن استفاده شده و ارزش واقعی آن فقط به دست ماهر یک پزشک پدیدار می گردد.
الکالوئید ها را برحسب ترکیبات شیمیایی و خصوصا ساختمان ملکولی آن ها در چندین دسته و گروه تقسیم بندی می کنند. در بخش تفصیلی به گیاهانی برخواهیم خورد که محتوی عناصر زیر هستند:
الف) فنیل آلانین :کاپسائیسین در فلفل ، کلشیسین در ارکیده.
ب) آلکالوئید ایزوکینولئیک : مرفین ،اتیل مرفین ،کدئین و پاپاورین که در تریاک موجود است و آلکالوئیدهای ایندولیک : ارگومترین ،ارگوتامین،ارگوتوکسین از زنگ غلات .
ج)الکالوئیدهای کینولئیک:شاخه برگ دار سداب عمولی.
د)الکالوئید های پیریدیک و پیپریدیک ،ریسینین در کرچک ، تری گونلین در شنبلیله ، کونین (سم خطرناک) در شوکران کبیر
ه) الکالوئیدهای مشتق از تروپان: اسکوپولامین و آتروپین در بلادون.
و) الکالوئیدهای استرونید: ریشه بنفشه معطر ،تاج الملوک (آکونی تین بعنوان مثال)
گلوکوزیدها
گلوکوزیدها از متابولیسم ثانویه گیاهان بدست آمده و از دو قسمت تشکیل شده اند .یک قسمت آن مانند گلوکز محتوی قند بوده و در اکثر موارد غیرفعال است و اثر مناسبی روی حلال بودن گلوکوزید و جذب آن و حتی انتقال آن از یک عضو به عضو دیگر دارد.اثر درمانی مربوط به قسمت دوم است که به آن اگلیکن (یا اگلوکن) گفته می شود بر حسب ترکیبات گلکوزیدها را به چندین گروه تقسیم می کنند:
الف): تیوگلوکوزیدها: حاوی گوگرد که بطور آلی به آن متصل و مثلا بوسیله خانواده کلم (Brassicacess) مشخص می شوند. آن ها به همراه یک آنزیم میروز نیاز که اثرش تجزیه آن ها به گلوکز و ایزوتیوسیانات ها سی نه وول ها (خردل،دانه های خردل سفید یاسیاه دانه گیاه لادن ) هستند.
ب): گلوکوزیدها مشتق از اسید سیانیدیک ،که از ترکیبات سیانیدیک متصل به یک قند تشکیل می شود. با تاثیر آنزیم آن ها تجزیه شده (اغلب در آب دهان انسان ) و به اسید سیانیدریک آزاد که یک نوع سم است تبدیل می شود(بادام های تلخ،گل آقطی سیاه و آلو و برگ های گیلاس )
ج) گلوکوزیدهای آنتراکینونیک دراکثر موارد پیگمانهایی شفافی هستند که به آسانی مورد اشتباه قرار می گیرند. آن ها ۶ تا ۸ ساعت پس از جذب اثرملین دارند(ساقه زیرزمینی ریوند).
د) کار دیوگلوکوزیدها (گلوکوزیدهای دیژیتال) که مواد بسیار مهمی بوده و به مقدار کمی فعالیت قلب را تنظیم می نمایند. برحسب ساختمان شیمیایی آن ، آن ها را به کاردنولیدها گل انگشتانه، موگه و آدونیس و بوفادینول ها (ریشه هلبور) تقسیم می کنند.
ه) گلوکوزیدها ی فنلیک که متعلق به گروه عناصری هستند که اثرات و در بیشتر موارد عطر خاصی را نیز دارا می باشند. به همین دلیل برخی مواقع آن ها را در میان نعاصر معطر طبقه بندی می کنند(مشتقات سالیسیلیک موجود پوست درخت بید ، ریش بزو جوانه های صنوبر آربوتین و متیل آربوتین موجود در بوسرول ، مورد و خزه )
ساپونین ها
ساپونین ها در بسیاری از گیاهان دارویی وجود دارند . از نظر علم شیمی بوسیله ریشه گلوزیدیک (گلوکز،گلکتوز) که متصل به ریشه اگلیکتون است مشخص می شوند. خاصیت اصلی فیزیکی آن ها کاهش شدید فشار سطحی اب است.
تمام ساپونین ها شدیدا کف نموده و از پاک کننده های عالی هستند . آن ها یک خاصیت دیگر نیز دارند که عبارت است از توانایی همولیز کردن گلبول های قرمز است به این ترتیب که هموگلوبین موجود در آن ها  را آزاد می سازند و این چیزی است که غیر قابل مصرف بودن برخی از آن ها را به علت سمی بودنشان توجیه می کند.
ساپونین ها مخاط را تحریک نموده و سبب شل شدن مخاط روده می شوند و همراه با مصرف گیاهانی نظیر بنگ سفید،ریشه شیرین بیان و چوبک باعث افزایش ترشحات شش ها یا بعبارتی خلط آور (اکسپکتورانت) میشوند. از آن ها بعنوان مسهل و ضدعفونی کننده مجاری ادراری(برگ درخت زبان گنجشک ف ریشه آنونین خاردار ) نیز استفاده می شود. ریشه معروف جین سینگ که در چین ، کره ، مناطق خاور دور و شوروی یافت می شود نیز سرشار از ساپونین است.
مواد تلخ
این مواد دارای طعمی تلخ بوده و ضمن تحریک اشتها ترشح شیره معده را نیز زیاد می کند. فارماکولوژی این مواد را تحت عنوان مواد تلخ موجود در گیاهان تر پنیک که باعث آزاد شدن آزولن ،و همچنین گلوکوزیدهایی با ساختمان های مختلف بیوشیمیایی می شوند، می نامند. بعنوان مثال اولین گروه شامل عصاره های تلخ افسنتین و بادآورد می شود. گروه دوم که بسیار معمولترند ، شامل عصاره گیاهان خانواده ژنتیاناسه (ژنتیان)، گل گندمیان و غیره می شود.
تانن ها
این مواد که دارای ترکیبات شیمیایی مختلفی هستند ، خاصیتی مشترک دارند و آن این است که توانایی انعقاد آلبومین ها ، فلزات سنگین و آلکالوئید ها را دارند. آن ها در اب محلول هستند و استفاده طبی از آن ها اساسا در رابطه با خاصیت قابض بودنشان است . خاصیت انعقاد آلبومین های مخاطی و بافتی با ایجاد یک قشر منعقد شده جدا کننده و محافظ اثراتی از قبیل کاهش تحریکات و درد و متوقف نمودن خونریزی های کوچک را دارد.
جوشانده و سایر حالات داروهایی که سرشار از تانن هستند ، در اکثر موارد بصورت مصارف خارجی علیه تورمهای حفره دهانی ،زکام ها ،برونشیت ،خونریزی های موضعی ،روی سوختگی ها و ورم حاصل از سرمازدگی ،زخم ها ،تورم های پوستی ،بواسیر ها و تعرق بیش از حد بکار برده می شوند.
در مصارف داخلی نیز در موارد زکام معده ای ،اسهال ، عفونتهای مثانه ،و همچنین بعنوان آنتی دوت (پادزهر) در هنگام مسمومیت بوسیله آلکالوئیدها ی گیاهی بکار می روند. اسید تانیک که از گال های درخت بلوط (مازو ) بدست می آید اغلب در داروسازی مورد استفاده بوده و برای تهیه آن از پوست درخت بلوط ، برگ های گردو ،برگ ها و میوه مورد ، برگ های تمشک و غیره استفاده می شود.
مواد معطر
در این گروه موادی وجود دارند که به مقدار فراوان در داروهای گیاهی یافت شده و ترکیبات و اثرات آن ها غالبا بسیار متفاوت است . آن ها می توانند همراه با دیگر مواد موثره در گیاه وجود داشته باشند . مشخصا در این گروه است که می توانیم گلوکوزیدهای فنولیک که قبلا درباره آن ها صحبت شده است یا مشتقات فنیل پروپان نظیر کومارین با عطر مخصوص به خود را پیدا کنیم . شاخه های برگدار یونجه زرد و آسپرول معطر نیز سرشار از کومارین هستند.
هیدروکسی کومارین دارای خواص دارویی نیز هست. اسکولین که در پوست درخت شاه بلوط هندی وجود دارد همان اثری را داراست که ویتامین P دارد . به این معنی که مقاومت عروق خونی را بالا برده و بنابراین در درمان بواسیر واریس مانند (روتین) موثر است . علاوه بر این اشعه ماوراء بنفش را جذب می نماید.(فیلترهای خورشیدی ،کرم، محافظ). پوست گیاه و یورن نیز محتوی هیدروکسی است.
آنژلیکیا سنبل خطایی محتوی فور و کومارین است. گروه دوم مواد معطر از تغلیظملکول های اسید استیک فعال (استوژنین ها) بدست می آیند. فلاونوئیدها و فنولیک ها به این گروه تعلق دارند که از لحاظ اثرات درمانی بسیار مهم هستند که مانند اسکولین اثر خوبی بر دیواره مویرگ ها دارد . روتین از گیاه سداب و به مقدار بیش تر از گندم سیاه و سوفورا گرفته می شود.
برگ ها و گل های آلیچ و میوه همین درختچه از داروهایی است که در آن فلاونوئید وجود داشته و بوفور مورد مصرف قرار می گیرند.
یک داروی مهم دیگر چه برای  طب رسمی و یا طب سنتی که در کنار مواد فلاونوئید مقدار زیادی از سایر مواد نیز در آن موجود است ،گل یا میوه آقطی سیاه است.
گل های تیول نیز داروی خوبی است که همه آن را به خوبی می شناسند. در اینجا باید نامی هم از شاخه های برگدار هوفاریقون ، همیشه جوان آنته نر گیاه خارعلیص که سرشار از مواد مهم گروه فلاولینان بوده و برای درمان بیماری های کبد و هپاتیت ها موثر استمدتی است مورد توجه خاص و مطالعه قرار گرفته است . مواد موثره شاهدانه نفتوکینون موجود در برگ درخت گردو ، ترکیبات موجود در دروز را نیز به گروه مواد معطر تعلق دارند .
اسانس های روغنی (اسانسهای طبیعی ) و ترپن ها
اسانس های روغنی مایعات فرار ،منعکس کننده نور ، از نظر نوری فعال ، شبیه با روغن ها با عطری کاملا اختصاصی هستند. در بسیاری از گیاهان تولیدات فرعی متابولیسم ثانوی را تشکیل می دهد.
در هوای گرم و آفتابی و پایدار ، گیاهان بیشترین اسانس را در خود دارند . و این بهترین هنگام برای چیدن آن هاست. از سوی دیگر این روغن ها در برخی از بافت ها در مرکز سلول یا در محل ذخیره اسانس ها زیر پوشش کرکی ، غده های کوچکیا در فضای میان سلول ها جمع می شوند. با کنترل میکروسکپی از کیفیت روغن ها در می یابیم که این سلول ها تشکیلات خاصی را دارا هستند.
آن ها را از گیاهان تازه یا خشک بوسیله تقطیر با بخار آب ، استخراج ساده یا دیگر روش ها (فشار ، جذب آن ها روی چربی ها در عطر سازی ها و غیره )می گیرند.
از نقطه نظر شیمیایی ترکیبات بسیار پیچیده ای هستند . در پزشکی اغلب از موادی که از اسانس های روغنی گرفته می شود (ازقبیل نعناع ، کافور)استفاده می گردد.
مصرف دارویی اسانسهای روغنی بر اساس خواص فیزیولوژیکی آن ها مانند مزه ، اثر محرکه آن ها روی پوست و مخاط ، خاصیت ضدعفونی کننده و ضد باکتری بودن آن ها استوار است . اسانس انیسون ، زیره و غیره اغلب بعنوان خلط آور (اکسپکتورانت) بکار می روند.
زیرا آن ها از طریق ریه دفع شده و بنابراین مستقیما مجاری تنفسی را ضدعفونی نموده و مخاط را آزاد می کنند. از دیگر موارد استفاده از آن ها می توان از غرغره ، بخور و قطره های بینی نام برد. جذب آن ها برای هضم غذا مفید بوده و از آن ها برای تقویت معده ، دفع صفرا و دافع باد نیز استفاده می شود. اکثر گیاهان اسانس دار بعنوان گیاهان معطر مورد استفاده قرار می گیرند(زیره ،رازیانه ،انیسون ،مرزنگوش ،سوسن بری ،آویشن، پونه).
از اثر تحریک آمیز اسانس ها برای مصرف خارجی علیه روماتیسم استفاده میشود. مرهم ها یا محتوی موادی که از اسانسها استخراج می شود(نظیر مانتول، کافور) و یا حاوی خود اسانس ها (نظیر اسانس نعناع،اکلیل کوهی ،اسطو خودوس و تربانتین )و در اکثر موارد مخلوطی از همه این مواد هستند.
اسانس های طبیعی بایستی همانند گیاهانی که حاوی آنها هستند ، در ظروفی کاملا بسته و بدور از نور نگهداری شوند . آن ها در نور و در معرض هوا بسیار سریع اکسیده ،پلی مریزه و به رزین تبدیل شده عطر و خواص خود را از دست می دهند.
از بین اسانس های طبیعی فراوانی که در داروهای مختلف وجود دارند ، اسانس چند گیاه را نام می بریم : اسانس بادرنجبویه ،رازیانه ،اسطو خودوس ، نعناع ، و مانتول که از آن گرفته می شود، اسانس پونه و تیمول گرفته شده از آن و نیز کرواکرول مشتق از آن که ضدعفونی کننده بسیار خوبی است.
 اسانس های روغنی خصوصا از ترپن ها تشکیل شده اندکه ماده ای فرار و غالبا آیخته به مواد دیگر است. بارهنگ نیز مقدار زیادی ترپن در خود دارد.
روغن های چرب
منظور از روغن های چرب ،روغن های گیاهی است که در حرارت محیط بصورت مایع بوده و در سرما منجمد می شوند. غیر محلول در آب بوده ، اما در حلال های آلی نظیر کلروفرم ، آستون محلول هستند. از بین روغن های غیر خشک شونده روغن آراشید ،آفتاب گردان و کولزا را می توان نام برد . روغن کتان و روغن کوکنار و روغن کرچک مسهل های قوی هستند. مصرف روغن های چرب بسیار رایج است که برای ساخت داروها و موارد صنعتی و غذایی بکار می رود.
گلوکنین ها(انسولین های گیاهی)
موادی هستند که روی گلیسمی اثر می گذارند . آن ها را انسولین های گیاهی نیز می نامند، و در گیاهان ذیل موجودند: غلاف میوه لوبیا ،سرشاخه گالگا و برگ های مورد .این گیاهان در ترکیب جوشانده هایی که بعنوان ضد دیابت مصرف می شوندو همچنین در درمانهای جنبی دیابت بار می روند.
موسیلاژها یا لعاب ها
این مواد مخروط های آمورف (بی شکل ) پلی ساکارید هستند که همراه آب ماده چسبناک و لزجی را بوجود می آورند.این مواد لزج در آب سرد باد کرده و تشکیل ماده ژله ای را می دهند. و در آب گرم حل شده و محلول های کلوئیدی میسازند که در صورت سرد شدن دوباره به حالت ژله در می آیند این مواد در گیاهان به علت قدرت بالای جذب آب شان نقش مخزن را بازی می کنند. در جوشانده ها و دم کرده ها این مواد برای کاهش تحریکات فیزیکی  یا شیمیایی موثرند. آن ها برای تورم مخاط مفید بوده خصوصا برای درمان تورم های مجاری تنفسی و معده مناسبند. در عین حال درد گرفتگی را تخفیف داده و پوست را در صورت مصرف ضماد آن نرم نموده و با کاهش حرکات دودی روده و کمک به عمل جذب ، روی اسهال نیز موثر واقع میشوند. از آن ها بعنوان مواد روغن دار (کارا گنات که از جلبک های دریایی استخراج می شود) نیز فراوان استفاده می شود.
گیاهان لعابدار خواه به تنهایی و خواه بصورت مخلوط در جوشانده ها مصرف می شوند. از بین آن ها می توان نوعی خزه ، برگ ،گل و ریشه ختمی ، گل و برگ پنیرک ، برگ و گل گیاه پای خر ، دانه شنبلیله ، دانه کتان و غیره را نام برد.
پکتین ها نیز در این گروه تقسیم بندی شده اند. منظور پلی ساکارید ها نیز هستند که مثل لعاب ها تشکیل ماده ژله مانند می دهند . پکتین ها در بسیاری از میوه ها وجود دارند و در آب میوه ها و سبزیجات از قبیل آب سیب ،چغندر ،و هویج به فراوانی یافت می شود. پکتین ها در رابطه با مداوای گیاهی و درمان اسهال به کار می رود.
هورمون های گیاهی
این مواد از ترکیبات شیمیایی بسیار پیچیده ای برخوردار بوده و در اکثر موارد نوعی بیوکاتالیزور بوده و روی رشد و مبادلات متابولیک (محرک حیاتی ) اثر می گذارند. آنها را می توان در گیاهانی از قبیل رازک ،بادرنجبویه ، مریم گلی ،درخت پستانک ،ختمی ،کیسه کشیش ،یولاف و هویج پیدا نمود.
ضدعفونی کننده های گیاهی
منظور مواد آنتی بیوتیکی است که از گیاهان عالی بدست آمده و دارای طیف وسیع ضد میکروبی هستند. آن ها بسیار ناپایدار و فرارند و حتی از طریق بخور نیز بر مجاری تنفسی تاثیر می گذارند. این مواد در سیر، پیاز ، خردل ،آقطی سیاه ، ارس ، کاج ، بارهنگ ، و غیره موجود هستند. مطالعه در این باره هنوز هم ادامه دارد.
طبقه بندی گیاهان دارویی بر اساس اثرات آن ها
ساختمان شیمیایی مواد موثره گیاهان اثر درمانی آن ها را برحسب عملشان بر بدن انسان مشخص می کند. بنابراین آن ها را برحسب شعاع عملشان مانند داروهای دیگر موجود در فارماکوپه در گروه های معینی طبقه بندی می کنیم . همیشه یک گیاه دارویی اثری مشخص نداشته و طیف اثرات آن می تواند زیاد یا کم شود. به این معنی که یک گیاه می تواند در درمان چندین بیماری موثر باشد و و برعکس برای تقویت اثر درمانی آن ها اغلب مخلوطی از چند گیاه تهیه می شود تا تاثیرشان چند برابر شود. خواننده در اینجا گروه های مختلفی را با مصارف خارجی و داخلی مطالعه خواهد نمود . و بالاخره یک گروه از گیاهان سمی با تاثیر شدید در انتهای این فصل آورده خواهد شد.
گیاهان تلخ
داروهای گیاهی هستند که روی کار معده ، خصوصا در هنگام بی اشتهایی تاثیر می گذارد ، انواع مختلفی از آن را قبل از غذا مصرف می کنند از قبیل :جگیاهان تلخ خالص ، قنطوریون صغیر ، ژنتیان ، شبدر آبی ، گیاهان تلخ معطر (مواد تلخی که همراه مواد معطر باشند) نظیر :درمنه ، قصب الذیره ، سنبل خطائی طبی .
گیاهان تلخ قابض : این گیاهان در عین حال کمی قابض بوده و برای زکام ها  گاستریت های سبک ( پوست کندورانگو) بکار می رود.
گیاهان تلخ لعابدار:گیاه پای خر ، شاهدانه ، گیاهان قابض ( داروهای منقبض کننده)
این مواد روی بشره یا مخاط با تشکیل رسوبات سخت همراه با بافت پروتئینی تاثیر می گذارد . آن ها آب موجود در بافت ها را گرفته و با کم و بیش خشک کردن آن اثر ضد تورمی نیز دارند این مواد اغلب از ترکیبات تانن هستند.
این گروه شامل : شمش بری ،مورد،گل غافث،هوفاریقون ، مریم گلی ، انجبار گوش خر ، گل مینا (امراض جلدی ، اگزمای متورم و عفونی) تره تیزک ،سنفتیون، پوست درخت بلوط و بید ، ریشه بابا آدم ، گلسنگ پتانسیل ، الکیمی ، درخت گردو ، توت روباه ، هفت بند، آویشن ،دم شیر و زوفا می شود.
ضد التهاب ها:
این مواد را برای درمان زخم ها و کوفتگی ها بکار می برند. آن ها ورم را کاهش داده و بازسازی بافت های آسیب دیده را (با تاثیر بر غشاء مخاطی و سطح گرانولی ) تسریع می کنند.
بنابراین بابونه و اکلیل کوهی جراحت ها را التیام بخشیده ، خزه اثر ضد تورم روی مجاری ادرار داشته و گل نرگس ضمن التیام زخم ها ، بیماری های پوستی را درمان می کند. رزمارنیوس در مصارف خارجی ضد روماتیسم و توت فرنگی برای جوش صورت مفید است.
گیاهان ضد نفخ
در اینجا منظور موادی هستند که اثر خوبی روی دفع گازهای معده و انقباضات دردناک و حتی تشنج عضلات شکم دارند. این مواد احساس فشار درد را کاهش داده و باعث توقف رشد باکتری هایی که ایجاد تخمیر می نمایند می شود.
این گروه شامل داروهایی می شود که دارای مواد  اسپاسمولیتیک (که باعث رفع تشنج و انقباضات می شوند) باشند. گیاهانی از این قبیل عبارتند از : بابونه،انیسون ،رازیانه ، سروکوهی ،نعناع ،مریم گلی ، اکلیل کوهی ، زیره و زوفا .
گیاهان معرق
گیاهانی که عمل تعرق را آسانتر می نمایند عبارتند از : گل ماهور ،آقطی سیاه ،بابونه،تیول یا زیرفون ،شاه تره ،پتازیت ،برگ انگور فرنگی، ریش بز، تره تیزک ، ریشه بابا آدم ، بیدگیاه ، بنفشه وحشی.
گیاهان کاهش دهنده تعرق
گیاهانی که از تعرق زیاد جلوگیری می کنند عبارتند از : مریم گلی ،سنبل الطیب،بلادون ، و برای مصرف خارجی ، برگ گردو و پوست درخت بلوط .
گیاه مدر
این گیاهان ترشح ادرار را زیاد می کنند که برای ناراحتی های مجاری ادرار مورد استفاده قرار می گیرند. آن ها ضمن اینکه مدر هستند کمی هم حالت ضدعفونی دارند. از آن ها می توان در مواردی از قبیل ناراحتی های کلیوی سبک ، سنگ کوچک یا شن ادراری استفاده کرد. در صورتی که ناراحتی کلیوی مهم ، ناراحتی های قلبی ،ورم قلبی ،یا سیروز کبدی وجود داشته باشد . این داروها مناسب نبوده و باید به پزشک مراجعه شود.
گیاهان دارویی از قبیل: گل آقطی سیاه ، انگور روباه ،سرو کوهی ، مورد ،پر سیاوش ، هوفاریقون ، اونونیس ،ریشه جعفری .
و گیاهان غیر دارویی : باد آور ، لوبیا را می توان نام برد .
خزه (که در صورت عفونت جاری ادرار بسیار مفید است) ، کیسه کشیش ،برگ های درخت غان (حتی بصورت حمام) ، برگ توت فرنگی ، ریشه بابا آدم ، آسپرول معطر ، گزنه ، ریشه انجدان رومی ، دم شیر .
گیاهان خلط آور لعابدار
گیاهان دارویی ایجاد خلط را تسهیل می نمایند. آن ها محتوی لعاب های گیاهی هستند که با جذب رطوبت باد کرده و قسمت دیگر را مرطوب کند و این به دلیل خاصیت جذب آب این مواد است .و آن ها همچنین ورم منطقه ای را که قسمت ورودی نای را احاطه نموده است با تسکین سرفه ، کاهش می دهند.
برخی از این گیاهان علاوه بر لعاب محتوی اسانس های روغنی و ساپونین هستند. از میان این گیاهان می توان از : پنیرک ، گل ماهور ، ختمی و بارهنگ را نام برد.
گیاهان خلط آور و قی آور
این مواد ترشح غدد مجرای تنفسی و برونش ها را زیاد نموده ، به مقدار زیاد قی آور و به مقدار کم فقط باعث ایجاد حالت تهوع می شوند. حالتی که از نظر پزشکی در برخی موارد مفید است . آلکالوئیدی که نام آن امتین است و ساپونین ها به این گروه تعلق دارند .
طبق نسخه پزشکی جوشانده ریشه ایپکاکونا را می توان تهیه نمود و بدون نسخه می توان از گیاه فتق ، اونونیس استفاده کرد.
خلط آور محرک
این گیاهان محتوی مواد فراری هستند که از طریق دستگاه تنفسی دفع شده و مخاط را تحریک نموده و عمل خلط آوری و دفع آن را آسانتر می کنند. ضمنا این مواد باعث شل شدن عضلات مجرای تنفسی که در حالت انقباض باشند نیز می شوند ضمن اینکه کمی نیز قدرت ضد عفونی کننده دارند. این گروه شامل گیاهان دارویی می شود که دارای اسانس های روغنی باشند.
گیاهان دارویی که در این زمینه برای تهیه جوشانده بکار می روند عبارتند از: مسیکه ، رازیانه ، برگ نعناع ، پونه ، سوسن بری .
و از دیگر گیاهانی که در این زمینه مورد استفاده قرار می گیرند می توان : ختمی ، گیاه پای خر(گل و برگ های آن) و دانه کتان که محتوی لعاب هستند را نام برد .
گیاهان ضد سرفه
این ها در واقع گیاهان خلط آور آرام کننده سرفه هستند . در اکثر موارد از آن ها بصورت مخلوط (جوشانده برای سینه درد ) استفاده می گردد.
از میان گیاهان ساده نیز می توان از ختمی ، پنیرک ، گیاه سعال یا پای خر ، بارهنگ ، به دانه و شیرین بیان نام برد.
گیاهان مسهل صفرا
این مواد کار تولید صفرا در سلول های کبدی و همچنین کار دفع آن از طریق مجرای صفراوی را تسهیل می کنند. در درمان ورم کیسه و مجراهای صفراوی و حتی علیه سنگ ریزه های کوچک کیسه صفرا در کنار داروی موثر پرقدرت از داروهای گیاهی که محتوی موادی برای تسهیل در امر تولید صفرا و همچنین محتوی اسانس ها ی طبیعی ضد تشنج مجراهای صفراوی و ضد عفونی کننده های سبک و ضد تورم هم می باشند نیز استفاده می گردد. از میان دارو های گیاهی می توان از :برگ بولدو ،گل خلد ،کنگر کوهی ، زنجبیل سامی ،گیاه نوروزی ، فراسیون سفید و ریوند نام برد.
و از میان گیاهان غیر طبی از :مامیران ،گل قاصد ،پوست درختچه زرشک ،آویشن معمولی و بومادران نام می بریم.
گیاهان ملین و مسهل
مسهل ها کار تخلیه روده را تسریع می نمایند. پوست نربرون ،دانه و برگ های سنا ،ریشه شیرین بیان ،ریشه ریوند از این دسته هستند. گیاهانی نظیر میوه و شاخه برگ دارمرور بیابانی ،گل بنفشه صحرایی ، بو مادران ،فاشراسفید ، نیلوفر و کتان از گروه گیاهان غیر طبی این دسته هستند.
گیاهان مقوی قلب
این گروه شامل گلوکوزیدهای گیاهی است که اثر تقویتی روی کار قلب را تسریع می کنند. دفع آب بعنوان اثر جانبی مصرف این مواد شناخته شده است .  در این گروه می توان از گل انگشتانه (دیژیتال)، آدونیس،گل برفک ،آلیچ ،گراتیول،هلبور سیاه نام برد .
ضد آسم
گیاهانی که محتوی آن ها برای مبتلایان به تشنجات ریوی همراه با آسم مفید است عبارتند از :بلادون ، ژوسکوام ،تاتوره .
مواد آرام بخش
این مواد آرام کننده در موارد عصبی بودن ،ضعف اعصاب و تغییرات رفتاری در سیستم اعصاب مرکزی (بیماری ضعف اعصاب )مصزف می شود در مقایسه با داروهای شیمیایی ، این مواد اثر بسیار آرامتر و ملایم تری از خود نشان می دهند. در این رابطه می توان از گیاهانی همچون : سنبل الطیب،گل ساعتی ،رازک ،خلنک نام برد.
ضد تصلب شرائین
این گروه تاثیر مثبتی روی قسمت های آسیب دیده سیستم گردش خون خصوصا در زمان پیری یا در صورت داشتن تغذیه ناصحیح مانند مصرف بیش از حد چربی ،نداشتن فعالیت ناکافی و شرایط بحرانی از خود برجای می گذارد .
کلسترول که روی دیواره ورید ها رسوب نموده و آن ها را آهکی و سخت می کند ،اثر نامناسبی روی قسمت های آسیب دیده دارد که ایجاد کننده ترومبوزو فشار خون بالا نیز می تواند باشد.در این حالت داروهای گیاهی که سرشار از روتین و ویتامین c هستند می توانند سودمند باشند . در این گروه نیز از سیر ،سرخ ولیک (گل و برگ هایشان)، عرق گل سرخ ،سوفورا و دارواش می توان نام برد.
ضد فشار خون
این گیاهان روی فشار خون بالا (ناراحتی های سیستم تنظیم کننده ) تاثیر می گذارند. درمان این بیماری شامل یک رژیم غذایی و داروهای مناسب آن می باشند . در مرحله آغاز بیماری فشار خون می توان از مسکن ها و پایین آورنده های فشار خون نظیر سنبل الطیب ،یولاف،زنگ ،چاودار ،سیر،اکلیل الملک ،سرخ ولیک و رازک استفاده کرد.
گیاهان معطر
عبارتند از گیاهانی که برای بهتر کردن مزه و عطر داروها بکار برده می شوند. و دارای اثر ضدعفونی کننده نیز هستند نظیر :مریم گلی ،بابونه رومی ،اسطو خودوس ،و اکلیل کوهی (مصرف داخلی یا خارجی).
ضد انگل
گیاهانی که علیه انگل های روده بکار می روند عبارتند از : سرخس نر ،قازیانی ،هویج ،پیاز ،شاه تره ،انار ،زبان درقفا،کدو .
ضد دیابت
از این گیاهان بعنوان کمک درمانی در درمان دیابت(ه به معنی تولید کم انسولین در لوزالمعده یعنی جای که این ماده معمولا ساخته می شود،است) استفاده می گردد. این انسولین ها ی گیاهی (گلوکوکنین)که موثرترین صورت آن ها به شکل عصاره های اسیدی می باشد در گیاهانی نظیر :حلبوب ،لوبیا ،مورد صحرایی ،گیاه بابا آدم وجود دارند.
گیاهان تلخ مانند قرنطریون صغیر ،ژنتیان و درمنه نیز مفید هستند.
امراض زنانه
این گیاهان التهابات ماهیچه های صاف در باسن کوچک (رحم،مجاری ادراری) و دردهای عادت ماهانه را کاهش می دهند. برخی از این مواد بر روی رحم و خصوصا در زمان بارداری (خونریزی رحم پس از وضع حمل یا سقط جنین یا تورم ) بعنوان درمان عمومی تحریک کننده تحت نظر دقیق پزشک اثرات سودمندی دارند. این مواد عبارتند از آلکالوئیدهای زنگ ،اکلیل ،کیسه کشیش، سیاه دانه ،فلفل آبی ،پتانسیل ،سداب ،هوفاریقون. مواد شیر آور که ترشح شیر را تحریک می نمایند در گیاهانی نظیر حلبوب(نوعی گل شبیه مینا )، رازیانه انیسون سبز و شنبلیله یافت می شوند.
ضد استفراغ
گیاهانی که باعث تسکین حرکات دودی شدید و زیاده از حد معده می شوند در این گروه قرار دارند. داروی بلامنازع این ناراحتی تریاک است (چن جزء مواد مخدر است ، قوانین موادمخدر در این رابطه اعمال می شود). اما گیاهان سرشار از تانن (بخاطراسید تانیک موجود در آن ها که از تانالبین استخراج می شود )و ذغال گیاهی ، پوست بلوط و همچنین ترکبات محتوی لعاب نظیر دانه های یولاف ،جوشانده جو ،آب برنج ،چای چینی نیز موثرند . برای کودکان از هویج ،سیب رنده شده (پکتین) پس از قهوه ای شدن آن ،انجبار ،بلوط ،گل محمدی ،مریم گلی ،مورد ،عریده توت فرنگی ،در این مورد استفاده می کنند.
ضد تومور
این گیاهان محتوی مواد ضد توموری (غده) هستند. گیاهانی نظیر دارواش ،نیلوفر آبی و خصوصا نیلوفر مناطق حاره و آلکالوئیدهای پروانش دارای این مواد هستند.
سموم گیاهی
مطالعه و بررسی سموم گیاهی به مواد سمی که ریشه شیمیایی و گیاهی دارند و اثرات آن ها روی بدن قابل ملاحظه می باشد در این قسمت مورد توجه خاص قرار گرفته است. بطور کلی ماده ای که به بدن انسان آسیب برساند از این گروه تلقی می شود.ارائه تعریفی دقیق از مواد سمی کار مشکلی است و اغلب مقدار ماده مورد مصرف است که مشخص کننده این امر می باشد . مواد فعال موجود در برخی گیاهان دارویی (الکالوئیدها، گلوکوزیدها) سموم خطرناکی برای انسان هستند. در حالی که در صورت مصرف آن مقدار که در طب مشخص شده است داروهای بسیار مفیدی نیز هستند. حتی جمع آوری و تهیه چنین داروهایی نیز بایستی بوسیله یک متخصص انجام شود و مسلما تجویز آن ها نیز بایستی از سوی یک پزشک صورت بگیرد .
گیاهان دارویی سمی همه به یک میزان دارای سمیت نیستند. و این امر بستگی تام به شرایط رویشگاهی گیاه و زمان چیدن آن در طول روز ، شدت مبادلات متابولیکی و دیگر عوامل دارد . در وهله اول چنین به نظر می رسد که این سموم برای زندگی گیاهان مضر هستند در صورتی که عملا حالت دفاعی گیاه را در برابر دشمنان طبیعی آن افزایش می دهند. بعنوان مثال هنگامی که حشرات (از نوع سخت پوستان)به برگ های بلادون (بذرالبنج )حمله می کنند ، مقدار آلکالوئیدها ی موجود در گیاه تا چهار برابر مقدار طبیعی می تواند افزایش یابد.
امروزه گیاهان دارویی سمی که از نظر داروسازی اهمیت دارند در مزارع مخصوص بزرگی کشت می شوند(دیژیتال،گل انگشتانه ، خشخاش ،شاه دانه ،گیاهان تیره سیب زمینی ، زنگ ) . روش هایی نیز برای بالا بردن بازده کاری در رابطه با مواد موثره آن ها (نظیر کشت انواع انتخابی که دارای مقدار زیادی مواد سمی باشند و طرق خاص تهیه و عمل آوردن داروها)بکار گرفته می شوند. در عین حال گیاه می تواند مواد سمی را در قسمت های خاصی مانند برگ ها و یا ریشه متمرکز نماید. حتی سیب زمینی هم (گل و برگ تازه آن) گیاهی سمی است . برعکس غده های آن کاملا بی خطر بوده و یک ماده غذایی درجه اول محسوب می شود.در رابطه با جمع آوری و عمل آوردن گیاهان سمی یا شدیدا محرک بایستی و بسیار محتاطانه عمل کرد . و باید پادزهرهای اصلی را شناخته و اصول اولیه درمان در صورت مسمومیت را به خوبی دانست.
در وهله اول بایستی نوع گیاهی را که بکار رفته است مشخص نموده و در همه موارد بایستی از انتشار سم در بدن جلوگیری کرد . بیمار باید تا حداکثر ممکن آرام باقی بماند تا مبادلات متابولیکی در بدن وی آهسته تر گردد. خصوصا در مواردی که امکان فلج عضله قلب و بلوکه شدن سیستم تنفسی وجود دارد .(همیشه بایستی به سرعت پزشک را مطلع ساخت)
وظیفه اصلی در درمان های اولیه دفع مواد سمی از طریق شستشوی معده یا بوسیله مواد جذب کننده دیگر است. بایستی سعی کرد تا بیمار استفراغ کند . این کار را می توان بصورت مکانیکی (فرو بردن انگشت در گلو) یا بوسیله مواد تهوع آور (آب گرم  ،روغن) و در برخی مواقع توسط مسهل یا به کمک شستشو انجام داد . هنگامی که مسمومیت بوسیله اسهال تظاهر می کند، از دادن مسهل باید خودداری شود و برعکس بایستی از موادی که قدرت جذب زیادی دارند(ذغال حیوانی و برخی موارد ،اکسید کلوئیدی منیزیم ) استفاده کرد. یک تریاق موثر در همه موارد عبارت است از مخلوط دو قسمت ذغال حیوانی بعلاوه قسمت اسید تانیک و یک قسمت اکسید منیزی (انیدرید منیزیم) . اکثر سموم گیاهی (آلکالوئیدها ) تحت تاثیر اسید تانیک  رسوب می کنند . به همین دلیل توصیه می شود به شخص مسموم چای چینی (که زیاد دم کرده و غلیظ و حتی سیاه باشد) داده شود. در صورت مسمومیت بوسیله سم محلول در چربی بایستی به شخص مسموم شیر خورانده شود . در صورت ضعف و نارسایی به علت مسمومیت قلبی بایستی یک قهوه غلیظ به شخص مسموم داد . کمپرس های گرم ، دل درد شدید وقولنج را تسکین می بخشد .
برخی از سموم گیاهی بطور آنی اثر می کنند و برخی دیگر تدریجا و به نسبت فساد بیوشیمیک در بدن انسان اثر می کنند (مسمومیت بوسیله قارچ ها و در اکثر موارد به وسیله قارچ امانیت ) اگر نوع مسمومیت مورد تردید باشد باید پزشک را خبر کرده و درمانهای اولیه را روی مسموم انجام داد و پزشک ضمن انجام شستشوی معده پادزهر موثر و داروهایی برای تحریک جریان خون و فعالیت قلبی تجویز خواهد نمود.

روش های تهیه مواد دارویی
مواد موثره شیمیایی و گیاهی تا زمانی که بعنوان دارو مورد مصرف قرار گیرند ،اعمال مختلفی روی آن ها انجام می گیرد . یک سری اعمال به نام ارگانیک ( که به یادبود پزشک دوران قدیم کلودگالین که بخاطر ترکیباتش براساس مواد اولیه گیاهی مشهور شده است نامگذاری گردیده است )بر داروهای گیاهی انجام می شود.
پرواضح است که امروزه متخصصین که خصوصا در صنایع داروسازی وجود دارند ،داروهایی به اشکال مختلف مانند: قرص ،آمپول،کرم و غیره تحت نام های تجارتی مختلف تهیه می کنند. در عین حال طریقه داروسازی گالنیک نیز در حال حاضر بخاطر این که توجه مردم دوباره به داروهای تهیه شده از مواد طبی ساده و در اکثر موارد با ریشه گیاهی که برخی مواقع به آن نئوگالینیک نیز گفته می شود جلب شده یک بار دیگر رونق یافته است . لابراتورهای مدرن داروسازی از نظر تکنیکی بسیار مجهزند ،و دارای دستگاه های سازنده قرص ،دستگاه هموژنیزه کننده ،مخلوط کن ،عصاره گیری ،دستگاه گریز از مرکز و همچنین پرکنهای اتوماتیک و دستگاه های کاندیسیونر هستند. در برخی مواقع خصوصا برای ساختن آمپول از اتوکلاوهایی برای استریل کردن استفاده می شود . چنین تجهیزاتی می تواند حتی از گیاهان نیز داروهای موثری (به شکل قرص ،جوشانده ،کپسول و غیره) که جذب بهتر و تاثیر بیشتر آن ها را تضمین  می کند ، تهیه نماید.
همه این روش ها تهیه چه قدیمی و چه جدید را در کدکس و کاربرد کشورهای مختلفی می توان یافت.این داروها در همه موارد طبق موازین دقیق فارماکولوژی تهیه می شوند (عصاره الکلات ،سرکه ها ،شربت ها ،تنطورها ،داروهای استعمال خارجی و غیره ) . کدکس در هر مورد طرز تهیه رسمی ، شرح داروهای بدست آمده ،طریقه بررسی و نگهداری دارو را مشخص نموده است . داروهای تهیه شده در روش های گالنیک که تاثیرات شدیدی دارند فقط زیر نظر پزشک بکار گرفته می شوند. دیگر مواد مصرف آزاد در داروخانه ها بفروش می رسند . برخی که به شکل ساده تهیه شده اند نظیر جوشانده ها ، دم کردنی ها ، پانسمان های گیاهان طبی را می توان برحسب نیاز بدون داشتن تجهیزات خاصی در منزل تهیه کرد .
اصول حفظ و نگهداری برای داروهایی که در منزل نگهداری می شوند نیز باید رعایت شود . همه داروها بایستی در ظروفی که تمیز بوده و نام دارو روی آن نوشته و با شرایط محیط سازگار باشند نگه داری شوند(قوطی یا ظروف دیگر) . آن ها را باید برحسب نوع و ترکیب در جای خشک و دور از نور (و در صورتی که نیاز به درجه حرارت پایین باشد در یخچال )نگهداری نمود.
داروهای تهیه شده از طریق گالنیک معمولا تاریخ مصرف دقیق ندارند. زیرا مواد موثره آن ها نسبتا ثابت است . با این حال داروهایی که خصوصا بعنوان دم کرده ، جوشانده و یا عصاره در منزل تهیه می شوند نباستی به مقدار زیاد و به مدت طولانی نگهداری شوند.
تهیه دارو های پیچیده که برحسب تجویز پزشکان باید ساخته شوند را به عهده داروسازان می گذاریم. این مسئله بسیار مهم است که چنین داروهایی را با چسباندن یک اتیکت (که مشخص کننده نوع و تاریخ تهیه باشد ) :بر روی آن ها  بتوان شناسایی نمود. زیرا هنگامی که تعدادی از این داروها در منزل نگهداری شود اشتباه در تشخیص به آسانی امکان پذیر است . همچنین بایستی احتیاط زیادی کرد تا این داروها دردسترس کودکان قرار نگیرند و باید مراقب بود که در مصارف داخلی و خارجی اشتباه صورت نگیرد.
دارو های مصرف داخلی
آن دسته از داروها را گویند که :
 باید از طریق دهان (بلعیده شده،یا از طریق مخاط دهان جذب شده و یا زیر زبان قرار بگیرد) مصرف شود.
یا از طریق تزریق آن ها (که در این صورت نیاز به تهیه آن ها در محیط استریل است ) وارد بدن می شوند.
دارو های مصرف خارجی
آن دسته از داروها هستند که :
باید روی پوست بکار روند( نظیر محلول ها ،کرم ها ، خمیرها ،پودرها،کمپرسها ،صابون ها ،ضماد و غیره).
یا باید در حفره های بدن داخل شوند (بینی ، حفره دهانی ،غده اشکی ،مقعد،مجرای رحم).
یا باید بخور داده شوند( از طریق تنفس).

 

 

منبع: استخراج و برداشت از کتاب گیاهان دارویی نوشته ژان ولاگ و ژیری استودولا
ترجمه : ساعد زمان