گفت و گو با دکترفریبرزمعطر

«راه درمان بسیاری از بیماری ها را می توان در طب سنتی ایرانی-اسلامی پیدا کرد»
دکتر فریبرز معطر دارای لیسانس داروسازی از دانشگاه فریدریکانای در دهۀ چهل شمسی به دانشگاه فلیپس ماربورگ رفت تا در زمینه فارماکوگنوزی(شناخت گیاهان دارویی و مواد مؤثر آن ها)ادامۀ تحصیل دهد و هم زمان مشغول به آموختن مبانی طب سنتی و اسلامی و اصول فیتوتراپی شد. برای آشنایی با مبانی طب ایرانی و اسلامی و مراجعه به منابع اصلی این علم،زبان های یونانی،عربی،سریانی،پهلوی و عبری را آموخت. در سال ۱۳۵۰ به ایران آمد و در دانشکدۀ داروسازی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان با سمت استادیار فارماکوگنوزی و گیاهان دارویی به فعالیت مشغول شد و در سال ۱۳۸۱ ازهمین دانشگاه با درجۀ استادی بازنشسته شد. او که به تحقیق و فعالیت های علمی در زمینۀ فرمولاسیون و بررسی بالینی داروهای مختلف گیاهی مشغول است،اصول و مبانی طب سنتی و اسلامی و گیاه درمانی را هم معرفی و تدوین و مکتب داروسازی گیاهی را در کشور پیاده کرده است. به بهانۀ سال ها فعالیتش در این حوزه، با اوکه اکنون مدیریت مرکز تحقیقات کارخانۀ داروسازی گل دارو در اصفهان را بر عهده دارد گفت و گو کردیم.

تولید محصولات گیاهی دارویی و گیاهان دارویی را در ایران چه طور ارزیابی می کنید؟
با توجه به فرهنگ غنی پزشکی و دارو درمانی کشور،ایران را همراه فرهنگ های باستانی چین و هند،از پایه گذاران پزشکی جهان به شمار می آورند.آثار گرانبهای مکتوب پزشکی ایران قبل و بعد از اسلام رامی توان دلیل این امر دانست.دانش مندان گذشتۀ ایران با استفاده از موقعیت ممتاز جغرافیایی و تنوع رویش گیاهان دارویی متعدد در این سرزمین، داروهای ارزش مندی ازسه منشاء طبیعی،گیاهی،حیوانی و معدنی مورد تجربه قرار داده و در آثار مکتوب خود به جامعۀ بشری هدیه کرده اند. با توجه به این فرهنگ غنی،کشت وبهره برداری از گیاهان دارویی در ایران،از قدیم معمول بوده و این امر مورد توجه قرار داشته است. این سرزمین دانش پرور دارای سابقۀ طولانی در استفاده از گیاهان دارویی بوده است.در مورد تولید داروهای گیاهی در کشور،مطالعۀ فرمولاسیون و ساخت داروهای گیاهی استاندارد از سال ۱۳۵۰ در دانشکدۀ داروسازی اصفهان توسط من و گروهی از دانشجویان علاقه مند داروسازی، با همکاری اساتید دانشکدۀ پزشکی شروع شد و «قطرۀ سنکل» به عنوان نخستین داروی گیاهی استاندارد در اصفهان ساخته و موفق به دریافت پروانۀرسمی تولید از وزارت بهداشت و آموزش پزشکی شد.سپس با ادامۀ این تحقیقات در دانشگاه اصفهان و سایر دانشگاه های سراسر کشور و تأسیس کارخانه های دارو سازی گیاهی در تهران و شهرهای مختلف به ویژه، تأسیس شرکت گل دارو در اصفهان، صنایع دارویی گیاهی ایران رونق و توسعۀ روز افزون پیدا کرد و هم اکنون بیش از ۷۰۰ فرآوردۀ دارویی و طبیعی موفق به دریافت پروانۀ تولید در کشور شده و بیش از ۴۰۰ داروی گیاهی به فرم های مختلف قطره، شربت، پماد، کرم، ژل، قرص،کپسول،کپلت و حتی اسپری به بازار عرضه شده اند. هر چند این تعدادفرآورده ها،نسبت به سایر کشورهای پیشرو در حوزۀ گیاه درمانی رقمی چشمگیر محسوب نمی شود،اما روند توسعۀ آن مطلوب و آیندۀ خوبی را نوید می دهد.
چه مشکلاتی پیش روی شرکت های تولیدکنندۀ گیاهان دارویی و داروی گیاهی قرار دارد؟
باتوجه به این که در فرمولاسیون و ساخت یک فرآوردۀ دارویی گیاهی،افزون بر عصارۀ گیاهی که عامل اصلی خاصیت درمانی گیاه است،باید از مواد کمکی دیگری هم در ساخت دارو استفاده کرد.مواد مختلفی که درساخت قرص وروکش آن مورد استفاده قرارمی گیرد،یا پایۀ فرآورده های نیمه جامد مثل پماد، کرم، ژل و… را می توان از جملۀ این مواد دانست. این مواد بیش تر، تولید کشورهای خارجی بوده و باید با مجوز وزارت کشور وارد و به کار برده شود. اما با تحریم تحمیلی به کشور، از یک طرف و بالا رفتن غیر معمول نرخ ارز،وارد کردن این مواد به کشور با مشکلات بسیار و صرف هزینه های سنگین برای تولیدکنندگان روبرو شده تولید داروهای گیاهی را هم سخت تر کرده است. از طرف دیگر تولیدکنندگان گیاهان دارویی که فعالیت گسترده ای دارند، با مشکل تهیۀ سموم گیاهی و آفت کش های لازم و تهیۀ قطعات یدکی ماشین آلات کشاورزی و غیره مواجه بوده و محصولات تولیدی آن ها لاجرم با قیمت بالاتری عرضه می شود،که عامل موثری در بالا رفتن قیمت تمام شدۀ داروهای گیاهی است.
حضور طب نوین و تأثیر آن در جایگاه طب سنتی را تا چه اندازه در خدمت رشد صنعت گیاهان دارویی می دانید؟
طب نوین درایران در اوایل قرن ۱۹، با تأسیس دارالفنون درتهران و حضور پزشکان و متخصصین غربی در کشور شروع و به علت علاقۀغرب برای نفوذ در شرق،روز به روز در کشورهای مشرق زمین توسعه پیدا کرد. اما پزشکی نوین،موجب دور شدن جامعۀ علمی از دانش پزشکی گذشته و طب سنتی هم شد و با بی توجهی دانشگاه ها به دانش پزشکی گذشته،متأسفانه جامعۀ پزشکی کشور به طور کامل از دانش تجربی چندین هزارسالۀ پزشکی و طب سنتی دور ماند و مبانی پزشکی نوین به عنوان تنها راه درمان مورد توجه و تدریس قرار گرفت.خوشبختانه با تلاش عظیم علاقه مندان به دانش و فرهنگ گذشتۀ ایران و معتقدان طب سنتی علمی گذشته، انتشار آثار دانش مندان نامی در طب و داروشناسی از یک طرف و اقبال جهانی به استفادۀ مجدد از گیاهان دارویی و داروهای گیاهی و تلاش گستردۀ فرهنگستان علوم پزشکی ایران از طرف دیگر، فرهنگ سازی گسترده ای نسبت به شناساندن ارزش و اهمیت دانش عظیم و مکتوب پزشکی و داروشناسی گذشتۀ ایران انجام شد. تأسیس دانشکدۀ طب سنتی و دانشکده های داروسازی سنتی در تهران و شهرستانهای مختلف، حاصل این تلاش های گسترده و متوالی است.فارغ التحصیلان این دانشکده ها که افزون بر احاطه بر پزشکی و دارو سازی نوین، دارای تخصص در مبانی طب سنتی و گیاه درمانی بوده و با علم فرآوری و ساخت داروهای گذشته و سنتی آشنایی دارند،به عنوان راهنما و اساتید آگاه در دانشکده های جدیدالتأسیس،موجب تربیت متخصصین بیش تری در این رشته ها شده و تحولی بزرگ در این بخش را به همراه آورده است.
چه تعداد از محصولاتی که در کشور تولید می شوند،ریشه در گیاهان دارویی دارند؟
امروزه به دلیل مشکلات ویژۀ فرآوری داروهای حیوانی و دشواری نگاهداری و پایداری کم تر آن ها،این داروها تنها در کارخانه های بزرگ داروسازی تولید می شوند.برای مثال معمولاٌ از غدد حیوانات مختلف برای هورمون های مختلف و انسولین و… با انجام عملیات دقیق و پیچیده،تعداد محدودی داروی حیوانی تهیه می شود. داروهایی هم که از منشاء معدنی باشند،با توجه به طبیعت مواد متشکلۀ آنها ، امروزه جزو گروه مواد شیمیایی محسوب شده و بیش تر با روش های دقیق علمی خالص سازی، یا به صورت سنتزی تهیه و به بازار دارویی عرضه می شوند. داروهای گیاهی که بیشتر از ۹۰% داروهای طبیعی را تشکیل می دهند،بیش ترین نقش را در محصولات دارویی طبیعی داشته و به همین دلیل،امروزه رشتۀدرمانی خاصی در جهان تحت عنوان گیاه درمانی یا فیتوتراپی(phitotherapy)،مطرح شده و تحقیقات گسترده ای در اغلب مراکز تحقیقاتی دنیا و ایران بر روی گیاهان دارویی در حال انجام است.